Ogof�u Arddangos Cenedlaethol - Dan yr Ogof

Hanes ac Archaeoleg

Yr oedd yn 1912 pan archwiliodd y brodyr Morgan yr ogof�u gyntaf, a�u disgynyddion nhw sy�n rhedeg Canolfan Ogof�u Arddangos Cymru heddiw. Aeth y ddau frawd, Ashwell a Jeff, i mewn i Ogof Arddangos Dan yr Ogof trwy lwybr bychan. Mae cip i�w weld ar y llwybr y tu mewn i�r twnnel byr cloddedig sydd bellach yn cysylltu pen y twneli sych �r byd y tu allan. Cwrwgl oedd yn cario�r brodyr i mewn i�r ogof�u, ar draws y llyn bychan a elwir heddiw yn Bwll y Cwrwgl. Canhwyllau a lampau olew oedd yn goleuo eu taith a buont yn torri saethau yn y tywod neu�r llaid er mwyn cofnodi eu taith trwy�r ogof�u. Pan gyrhaeddodd y brodyr Siambr y Bont o�r diwedd gwelsant fod yna dri llyn i�w croesi mewn gwirionedd, nid un. Am 25 mlynedd ni wnaed dim rhagor. Ar �l rhagor o archwilio yn y 1930au a�r 1960au darganfuwyd dros 10 milltir o dwneli. Dim ond ogofawyr profiadol sy�n gallu mynd trwyddynt, a�r farn yw bod llawer rhagor i�w ddarganfod.

Ond nid y brodyr Morgan oedd y bodau dynol cyntaf i fynd i mewn i�r ogof�u hyn. Cafodd Ogof yr Esgyrn yr enw hwnnw am i dros 42 o sgerbydau dynol gael eu darganfod yno hyd yma. Mae llawer o�r esgyrn yn mynd yn �l dros dair mil o flynyddoedd i�r Oes Efydd. Asgwrn carw coch yw�r cynharaf i�w ddarganfod yn yr ogof hon, ac mae dros 7,000 o flynyddoedd oed. Darganfuwyd olion bywyd dynol mwy diweddar yma hefyd, o�r ail a�r bedwaredd ganrif OC. Mae�r darganfyddiadau yn cynnwys crochenwaith Rhufeinig cynnar a diweddar, modrwyau haearn, efydd ac arian, pinnau o asgwrn, broets a darnau arian. Yn y Coelbren yr oedd y gwersyll Rhufeinig agosaf i Ddan yr Ogof, ac roedd gwersyll arall yn y Gaer, y tu allan i Aberhonddu.

Mae Ogof yr Esgyrn yn dangos gwahanol olygfeydd o �fywyd ogof�. Ond golygfa o�r archaeolegwyr yn gweithio yn yr ogof yw�r gyntaf, yn dadorchuddio tystiolaeth o fywyd blaenorol yr ogof. Fe�u dangosir yn defnyddio offer syrfeio, cyfarpar lluniadu a ffotograffig, rhidyllau a gridiau. Dangosir hefyd yn Ogof yr Esgyrn ddwy olygfa o seremoni gladdu ac un o deulu o�r Oes Efydd yn dilyn eu gwaith bob dydd. Ond nid bodau dynol oedd yr unig rai i ddefnyddio�r ogof�u. Yn Ogof yr Esgyrn ceir enghreifftiau o bedwar anifail a fu�n defnyddio�r ogof�u fel ffau yn ystod Oes yr I�, sef Arth Ogof, Teigr Ysgithrog, yr Udfil a�r Blaidd.

Mae�r golygfeydd a gr�wyd yn Ogof yr Eglwys Gadeiriol yn rhoi argraff o�r ffyrdd y defnyddiwyd yr ogof�u gan fodau dynol trwy�r oesoedd. Mae�r olygfa gyntaf yn mynd � ni yn �l rhyw 30 mil o flynyddoedd. Mae grwp o Neanderthaliaid yn claddu un o�u meirw mewn bedd bas. Rhoddwyd bwyd ac arfau yn y bedd, a rhwymwyd coesau a breichiau�r corff, fel na fydd ysbryd y dyn marw yn dychwelyd i boeni�r byw. Yn yr ail olygfa, mae�r ddefod gladdu yn wahanol. Yma, mae�n ymddangos i�r bobl gredu bod angen gadael y corff y tu allan i�r ogof, hyd nes bod y tywydd neu anifeiliaid rheibus wedi glanhau�r cnawd oddi ar yr esgyrn. Yn ddiweddarach y claddwyd y sgerbwd yn yr ogof. Mae�r drydedd olygfa yn darlunio sefyllfa tua 20 mil o flynyddoedd yn �l, gyda �Shaman� neu wr hysbys yn cynnal defod gyfrin, tra bod artistiaid wrth eu gwaith yn yr ogof. Cafwyd hyd i baentiadau ogof mewn llawer man yn Ewrop, a cheir rhai enghreifftiau eithriadol yn Ffrainc a Sbaen. Gwnaed y pigmentau a ddefnyddid o ocsidau haearn, a�r prif liwiau oedd brown, coch, melyn a du.

Ymhellach i mewn yn yr ogof, yn y pyllau bach, dangosir rhai o�r anifeiliaid a fyddai�n byw mewn ogof�u. Yma, gallwch weld modelau, ddwywaith eu gwir faint, o dri o�r anifeiliaid mwyaf a geid mewn ogof�u yn Ewrop. Protews yw�r cyntaf - salamandr a geir yn naturiol mewn ogof�u yn Nwyrain Ewrop yn unig. Mae�r ail yn Salamandr o Dde Ewrop, ac yn perthyn o bell i�r Protews. Mewn rhai ogof�u ym Mhrydain, fel y dangosir yn y drydedd enghraifft, mae�n bosibl cael hyd i bysgod sydd bron yn gwbl wyn. Brithyll yw�r rhain fel arfer, sydd wedi colli eu pigment trwy fyw mewn ogof�u. Os bydd y pysgod yn dychwelyd i fyw y tu allan i�r ogof, mae�r marciau a welir ar frithyll arferol yn dychwelyd.