Mwynglawdd
Arian-Plwm Llywernog

�

Hanes ac Archaeoleg

Yr enw lleol ar y mwynglawdd yw Gwaith Poole, a darganfuwyd y wyth�en o fwynau gyntaf tua 1742, yn ystod teyrnasiad George III. Ni wyddom enwau'r mwnchwilwyr cyntaf ond byddai ganddynt Drwydded Fwyngloddio neu 'Nodyn Tac' yn eu meddiant wedi ei roi iddynt gan Asiant Stad Gogerddan ar ran Syr Lewis Pryse, 'Arglwydd y Mwynau'.

Dwy siafft fas wedi eu cysylltu gan lefel a dorrwyd ar hyd y wyth�en oedd y gwaith cyntaf. Mewn coedlannau y gwnaed y profion cyntaf, i'r de-orllewin o'r 'toriad agored' enfawr, sydd i'w weld bellach ar 'Lwybr y Mwynwyr'. Erbyn 1790, yr oedd dwy lefel yn cael eu hagor � ffrwydron yn ochr y bryn gan ddefnyddio technegau drilio � llaw a phowdr gwn. Bellach mae ymwelwyr yn gallu mynd trwy'r ddau dwnnel gwreiddiol hynny. Trawodd un twnnel y 'Brif Wyth�en' o fwyn arian-plwm (a elwir yn dechnegol yn 'Argentiferous Galena') 17m islaw'r brig ar yr wyneb a dechreuodd cyfnod cynhyrchiol o weithgarwch. Siom oedd yr ail lefel a dorrwyd ymhellach i'r dwyrain, a dim ond gwyth�en fechan a dorrodd heb ddim neu fawr ddim mwyn gweladwy. Bellach mae'r twnnel hwn yn rhan o 'Lwybr y Mwynwyr' ac fe'i gelwir yn 'lefel Balcombe' ar �l James Barton Balcombe, Rheolwr Gyfarwyddwr Cwmni Mwyngloddio Arian-Plwm Llywernog ym 1870.

William Poole (y cofir ei enw yn 'Gwaith Poole') oedd yn dal y drwydded i fwyngloddio yn Llywernog rhwng 1807 a 1810. Dyma'r cyfnod rhwng brwydrau Trafalgar a Waterloo, a chyfnod mwyaf helbulus Rhyfeloedd Napoleon. Bu Gwaith Poole yn llwyddiant ysgubol, a chyflogai 60 o fwynwyr a gwnaeth elw sylweddol oherwydd pris uchel y mwyn plwm (�19 y dunnell). Yn y pen draw cyrhaeddodd y brif siafft, a suddwyd yn fertigol o'r wyneb rhwng 1810 a 1873, ddyfnder o 132m (432ft neu 72 gwrhyd).

Rhwng 1824 a 1834, rhoddwyd Mwynglawdd Llywernog ar brydles (ynghyd � sawl mwynglawdd arall yn yr ardal) i 'Anturwyr Mwyngloddio' o Gernyw, sef teulu Williams, Scorrier House, Gwennap, ger Redruth yng Nghernyw. Dyma gychwyn perthynas hir rhwng ardaloedd mwyngloddio sir Aberteifi a Chernyw a oedd i barhau hyd y 1900au. Daeth mwynwyr Cernyw �'u diwylliant gwerin eu hunain i fynyddoedd Pumlumon. Galwent reolwyr y mwyngloddiau yn 'Gapteiniaid', a'r cyfrifydd yn 'Byrser'. Mesurid dyfnder y siafftiau mewn gwrydau (6tr neu 1.85m) ac yr oeddent yn Fethodistiaid Wesleaidd a gododd lawer o gapeli yn y pentrefi mwyngloddio. Roedd gan sawl pentref derasau o dai o'r enw 'Cornish Row' ac roedd eu cyfenwau yn dra gwahanol i Jonesiaid a Dafisiaid yr ardal; Tyack a Tregoning, Paul a Trevethan, Eddy a Bray, Kitto a Nancarrow - rhai yn unig yw'r rhain o'r enwau rhyfedd a ddaeth o dde-orllewin Lloegr.

Yn Llywernog, bu anturwyr mwyngloddio yn mynd a dod wrth i'r siafft ddyfnhau. Daeth Robert Dunkin o Lanelli, smeltiwr plwm ym 1840, Joseph Holdsworth o swydd Gaerlyr ym 1852 ac yna gyfres o gwmn�au mwyngloddio, a lansiwyd ar Gyfnewidfa Stoc Llundain, fel Cwmni Mwyngloddio Llywernog, 1868. Wrth i'r gwaith suddo'n ddyfnach, daeth y wyth�en yn fwyfwy anghynhyrchiol a chynyddodd costau pwmpio i ganlyn hynny. Ym 1869, yn ogystal �'r olwyn ddwr 40tr o ddiamedr, gosododd y cwmni injan ager 16 marchnerth i helpu'r pympiau pan nad oedd digon o gyflenwad dwr ar yr wyneb.

Tua 1874, gosodwyd olwyn ddwr 'dros y rhod' enfawr, 50tr o ddiamedr, ym Mwynglawdd Llywernog mewn ymgais derfynol i archwilio'r wyth�en yn ddyfnach ac i wireddu breuddwyd John Balcombe. Erbyn y 1880au yr oedd mwyngloddiau mawr newydd yn cael eu hagor ledled y byd mewn llefydd fel Broken Hill yn Awstralia a Leadville yn Colorado, a chwympodd y farchnad ar gyfer mwyn arian-plwm. Yn sir Aberteifi caeodd y mwyngloddiau a diflannodd poblogaeth pentrefi cyfain wrth i'r bobl adael i chwilio am waith mewn mwyngloddiau dramor neu ym mhyllau glo'r De. Yn y 1900au bu adfywiad bychan yng ngwaith Llywernog pan ddaeth cwmni o'r Alban i bwmpio dwr o'r twneli a orlifwyd a mynd ati i chwilio am 'Black Jack' neu fwyn sinc. Erbyn 1910, daethai'r fenter honno i ben ac yn araf pydrodd yr olwyn ddwr fawr. Ym 1953, ffrwydrwyd y gofeb hon i beirianwyr mwyngloddio ddoe er mwyn yr haearn sgrap ac yr oedd tirnod enwog wedi diflannu, am byth efallai.

Yn ystod 1973, dihunwyd yr hen fwynglawdd o'i gwsg a dechreuodd ar gyfnod newydd fel amgueddfa fwyngloddio. Fe'i datblygwyd yn breifat gan hanesydd mwyngloddio ifanc, Peter Lloyd Harvey, a'i dad, y diweddar Dr Stephen Harvey o Brifysgol Caerlyr. Bellach, 27 mlynedd yn ddiweddarach, mae'r Amgueddfa yn dal i esblygu a thraddodiadau'r hen ardal fwyngloddio yn parhau'n fyw i genedlaethau'r dyfodol.