Parc Treftadaeth
y Rhondda

Hanes ac Archaeoleg

Yn aml cyplysir enw'r Rhondda � glo, ond ychydig dros ganrif a hanner yn �l, nid oedd fawr neb yn gwybod am gymoedd y Rhondda. Ardal wledig, ddiarffordd a phrin ei phoblogaeth ydoedd, llawn coed a phlanhigion hardd. Prin yr oedd bywyd wedi newid yma ers canrifoedd - cymuned wasgaredig o dyddynnod bychain yn magu defaid oedd yma.

1855 yw'r dyddiad a dderbynnir fel yr un pan ddechreuodd y newid hanesyddol i ddiwydiant trwm, er bod glo wedi ei gloddio yn y Rhondda cyn gynhared �'r ail ganrif ar bymtheg at ddibenion y cartref. Erbyn diwedd y ganrif, yr oedd y Rhondda yn un o'r ardaloedd cynhyrchu glo pwysicaf yn y byd. Pan oedd y diwydiant glo yn ei anterth yng Nghymru roedd yn cyflogi un person o bob deg a dibynnai llawer rhagor ar y diwydiant am eu bywoliaeth. Roedd 53 o lofeydd yn gweithio yn y Rhondda ei hun ar un adeg, mewn ardal 16 milltir o hyd yn unig. Dyma'r ardal lle'r oedd y cloddio dwysaf yn y byd ac mae'n debyg ei bod yn un o'r ardaloedd dwysaf eu poblogaeth hefyd. O'r boblogaeth wledig o ryw 951 o bobl ym 1851, erbyn 1924 roedd y boblogaeth wedi cynyddu o ganlyniad i fudo torfol i tua 169,000 - oddeutu 20,000 o bobl i'r filltir sgw�r adeiledig.

Tyfodd pentref Trehafod o ganlyniad i'r chwyldro diwydiannol yn bennaf a'r glo bitwminaidd cyfoethog (glo pyg) yn rhan isaf cwm Rhondda ac agosrwydd Camlas Morgannwg a'r tramffyrdd pwrpasol. Bu twf economaidd chwim yng ngwaelod cwm Rhondda yn y 19eg ganrif. Gyda'r galw am lo bitwminaidd ar gyfer Llundain ac Iwerddon, daeth cyflenwad o swyddi.

Gweision ffermydd oedd mwyafrif helaeth y mewnfudwyr i aneddiadau glofaol Dinas, Cymer, Hafod ac Ynys-hir, pobl yn newid byd o lafurio ar y fferm i lafurio dan y ddaear. Trigai'r newydd-ddyfodiaid mewn bythynnod o eiddo'r cwmn�au mwyngloddio. Yn ystod hanner cyntaf y 19eg ganrif nid oedd dim trefniadau traenio yn yr ardal, na dim darpariaeth o fath yn y byd ar gyfer gwaredu carthion na sbwriel. Ac eithrio dwr glaw, yr unig ffynhonnell ddwr gl�n oedd nentydd y bryniau. Roedd nifer fechan o'r pentrefwyr yn hunan-gynhaliol, yn berchenogion eu rhandiroedd eu hunain y naill ochr a'r llall i fryniau'r cymoedd. Roedd y rhandiroedd hyn yn ategu'r brif ffynhonnell fwyd i'r pentrefwyr ac ymfalch�ent yn y ffaith eu bod yn darparu eu bywoliaeth eu hunain.

Mae'r nifer o siopau a agorodd yn y pentref yn arwydd o allu'r bobl i fod yn hunan-gynhaliol mewn ardal ddiwydiannol a oedd ar ei thwf. Ar y ddwy ochr i'r stryd fawr agorwyd siopau y drws nesaf i'w gilydd, weithiau mewn ystafelloedd ffrynt. Ar un adeg roedd bron cymaint o siopau yn Nhrehafod ag yn y Porth neu Bontypridd. Evans y Groser, Morgan y Cigydd a Thomas y Ffrwyth - dyna rai yn unig o'r busnesau a ffynnai yn y pentref. Roedd popeth angenrheidiol at fyw ar gael - crydd, caffi, adeiladwyr coetsys, bydwraig, deintydd, swyddfa bost, pobydd, trefnydd angladdau, c�r-feistri a cherddorion hyd yn oed. C�i siopau cwmn�au eu defnyddio hefyd lle gellid prynu nwyddau yn gyfnewid am docynnau.

Ym 1808 rhoddodd Evan Morgan brydles yr hawliau mwynau i'w frawd yng nghyfraith, Dr Richard Griffiths, a rhoddodd hwnnw yn ei dro yr hawl i Jerimiah Homphrey agor lefel dan diroedd Hafod Fawr ar ochr chwith afon Rhondda. Gweithiwyd y lefel hon hyd 1813. Yn y 1850au y dechreuwyd gwaith glo yr Hafod yng Nghoed Cae, ond oherwydd cymhlethdodau ni ddatblygwyd haenau bitwminaidd cyfoethog yr Hafod hyd y 1870au pan ailagorodd cwmni Glo Coed Cae Waith Glo Coed Cae, sef safle Gwesty'r Parc Treftadaeth bellach.

Yng nghanol y 1870au prynodd William Thomas Lewis, Arglwydd Merthyr yn ddiweddarach, siafftiau'r Hafod a Choed Cae ar afon Rhondda ger y Porth. Ailagorwyd pwll Coed Cae yn gynnar yn y 1870au er mwyn gweithio'r haenau uwch o lo bitwminaidd (glo ar gyfer y cartref), ond caeodd yn y 1930au. Credir i bwll yr Hafod gael ei weithio o'r 1880au hyd 1893, sef yr haenau bitwminaidd, ac ar �l y dyddiad hwnnw gweithiwyd yr haenau glo ager dyfnach gan Powell Duffryn.

Erbyn 1880 roedd W T Lewis wedi adeiladu siafft Bertie, ac ym 1890 siafft Trefor (enwyd y ddwy siafft ar �l meibion W T Lewis, a chedwir yr enwau heddiw ym Mharc Treftadaeth y Rhondda). Erbyn 1891 enw'r Lofa oedd y 'Lewis Merthyr Navigation Collieries Ltd' ac o 1890 daeth y pum pwll yn 'Lewis Merthyr Consolidated Collieries Ltd' ac roeddent gyda'i gilydd yn cyflogi rhyw bum mil o ddynion ac yn cynhyrchu bron i filiwn o dunelli o lo y flwyddyn.

Roedd siafft Bertie yn 4.3 metr o ddiamedr ac yn 434 metr o ddyfnder. Mae'r Injan Weindio yn unigryw oherwydd cynllun anarferol y drwm a elwir yn ddrwm conigol dau-silindr differol, a oedd yn galluogi'r injan i weindio i/o wahanol ddyfnderoedd yr un pryd. Credir mai dim ond un injan arall o'r math oedd. Yn wreiddiol, ager oedd yn gweithio'r injan, ond yn niwedd y 1950au cafodd ei drydaneiddio.

Ym 1904 agorodd y cwmni lofa Lady Lewis filltir i'r gogledd-ddwyrain yn y Rhondda Fach ac ym 1905 prynasant Lofa'r Universal yn Senghennydd, lle cafwyd yn ddiweddarach y ddamwain waethaf erioed mewn glofa yn hanes Prydain. Ym 1929 daeth y lofa yn rhan o Grwp Powell Duffryn, ac yn yr un flwyddyn peidiodd Coed Cae � weindio glo. Dilynodd Hafod Rhif 2, a Hafod Rhif 1 ym 1933. Gwladolwyd y lofa ym 1947. Ym 1956 bu ffrwydrad erchyll yn y lofa a laddodd naw o ddynion ac anafu pump arall.

Ym 1958 cyfunwyd Glofa Lewis Merthyr a Glofa gyfagos Ty Mawr a daeth yr holl weindio glo i ben yn Lewis Merthyr, gyda chloddio am lo yn parhau trwy Ty Mawr, a chyflenwadau yn unig yn Lewis Merthyr. Erbyn 1969 daethai'r Lofa yn Lofa Ty Mawr/Lewis Merthyr. Bu gweithio ar gynifer � thair haen ar ddeg yn Lewis Merthyr gan ddefnyddio'r dull hirwal (long wall) datblygedig gan dorri'r rhan fwyaf o'r glo � phicasau niwmatig a'i lwytho � llaw ar gludwyr.

Hyd y 1950au bu'r diwydiant glo yn cynhyrchu ac yn cyflogi'n bur gyson, ond ers hynny bu gostyngiad parhaus yn y nifer o lowyr a gyflogir. Mae glo ar �l yn y rhan fwyaf o'r pyllau a gaewyd, ond gan fod olew a glo ar gael yn rhatach o dramor, roedd tranc y diwydiant yn anorfod. Ni fu dirywiad y diwydiant mor ddramatig amlwg yn unman ag y bu ym Maes Glo De Cymru. Yn Lewis Merthyr daeth cynhyrchu i ben ar 14 Mawrth 1983 er bod cynhyrchu wedi parhau yn yr haen bedair troedfedd hyd fis Gorffennaf pan ddaeth cloddio am lo i ben am byth yn Nhy Mawr/Lewis Merthyr.

Erbyn 1990 nid oedd yr un lofa ar waith yn y Rhondda ond costrelwyd ysbryd cynhyrfus a balch gorffennol y cwm a'i gadw mewn cofadail hanesyddol yng Nglofa Lewis Merthyr, neu fel y'i gelwir bellach, Parc Treftadaeth y Rhondda.