Ceudyllau Llechwedd

�

Hanes ac Archaeoleg

Mae llechfaen wedi ei ddefnyddio ar gyfer toeau er pan ddarganfu'r Rhufeiniaid ei briodweddau a'i ddefnyddio yn eu caer yn Segontiwm - Caernarfon heddiw. Roedd y Rhufeiniaid hefyd yn defnyddio darnau wedi eu trin a'u cerfio i'w crogi ar furiau. Gwnaed y defnydd Cymreig cyntaf o lechi to yn y 12fed ganrif mewn safle a ddefnyddiwyd yn �l pob tebyg gan Owain Gwynedd, Tywysog Gwynedd, fel caer. Yn sicr defnyddiwyd llechi gan bensaer Edward 1af o Loegr i doi castell Conwy. Dechreuwyd defnyddio llechi yn helaeth yn fasnachol yn ystod y chwyldro diwydiannol i doi'r niferoedd enfawr o dai newydd a godwyd ledled y wlad. Yna cawsant eu hallforio i bob rhan o'r byd. Roedd llechi Cymru yn gynnyrch o safon.

Chwaraeodd cloddfeydd Llechwedd ran ganolog yn y gwaith o gynhyrchu'r llechi hyn. Roedd yma sawl cloddfa ar wah�n fel Diffwys, Bowydd, Maenofferen, yn ogystal � Llechwedd ei hun. Roedd cloddio am lechi yn Niffwys (filltir i'r dwyrain o Geudyllau Llechwedd) ym 1775 ond yn y 19eg ganrif y dechreuodd y lleill. Bu llechi Blaenau Ffestiniog ynghudd am amser hir oherwydd bod ongl 30� yr haenau yn golygu mai dim ond mewn mannau y brigent i'r wyneb; mewn mannau eraill mae'r haenau bron yn fertigol neu'n llorweddol. Oherwydd hynny roedd yn rhaid cloddio am y llechfaen nes y daeth peiriannau modern a chaniat�u gwaith brig.

Cerfiwyd ceudyllau enfawr dan y ddaear, proses a oedd yn bosibl oherwydd bod haenau o greigiau igneaidd yn creu toeau diogel. Yn y diwedd yr oedd 16 o loriau yn Llechwedd, a'r cyfan yn cael eu henwi mewn perthynas �'r man lle darganfuwyd llechi ym 1849. Llawr 1 oedd yr enw ar y man hwnnw a chafodd y lloriau a ddilynodd eu rhifo ar i fyny (1-7) ac ar i lawr (A-I) gan roi pellter fertigol o ryw 305 metr dan y ddaear. Gosodwyd llwybrau i helpu i symud y blociau mawr o lechfaen allan i'r wyneb lle caent eu trin a'u hollti. Gall crefftwyr proffesiynol gynhyrchu niferoedd mawr o lechi o flociau gan ddefnyddio cyn. Mae'n gyffredin i'r holltwyr gynhyrchu tua 35 llechen y fodfedd ac yn Arddangosfa Llundain ym 1862 enillodd sylfaenydd Llechwedd, John Greaves, fedal � llechi 10tr o hyd ac 1 dr o led ond dim ond 1/16 modfedd o drwch.

Roedd yn rhaid cludo'r llechi i'r arfordir lle caent eu rhoi ar longau a'u hanfon ledled y wlad a thramor. I ddechrau caent eu halio i lawr y dollffordd i'r cei yn Nhan-y-bwlch. Ond codwyd cob ar draws aber afon Glaslyn ym 1813 a olygodd bod sianel y gellid ei mordwyo ar draws aber Dwyryd. Buan yr arweiniodd hynny at greu Port Madoc (Porthmadog) ac ym 1836, agorodd lein fach Rheilffordd Ffestiniog i gysylltu'r harbwr � Blaenau Ffestiniog. Ym 1851 symudwyd y swyddfa o Lechwedd i'r glanfeydd newydd yn yr harbwr. Adeiladwyd tua 260 o longau ym Mhorthmadog, y rhan fwyaf ohonynt i gario llechi i'r marchnadoedd newydd a agorai ym mhobman. Ym 1869 daeth Rheilffordd y Cambrian i Finffordd a chaniat�u ail-lwytho llechi ar stoc rheilffordd arferol a'u cludo i'r prif ddinasoedd. Torrodd Rheilffordd Llundain a'r Gogledd Orllewin drwodd o ddyffryn Conwy ym 1879 ac wedi hynny yr oedd Deganwy yn ddewis arall fel harbwr. Yn olaf, cyrhaeddodd Rheilffordd y Bala a Ffestiniog y dref, rheilffordd a ddaeth yn ddiweddarach yn rhan o'r 'Great Western Railway'.

Roedd angen medrau newydd er mwyn cynhyrchu llechi yn gynt, ac roedd y perchennog, J. W. Greaves, yn arloeswr. Dyfeisiodd ei fwrdd llifio ei hun a pheiriant trin llechi sy'n dal i gael ei ddefnyddio pryd bynnag y bo angen trin llechi to. O ganlyniad i'r dechnoleg aruchel hon yn ei chyfnod, ynghyd �'r rheilffordd a'r harbwr newydd, yr oedd 1850 yn drobwynt i Greaves a Llechwedd. Yn y flwyddyn honno, gwerthwyd 1,128 tunnell o lechi to gorffenedig, gwerth �2,114, gan godi Llechwedd i gynghrair y cynhyrchwyr mawr.

Daeth generadur trydan-dwr i Lechwedd ym 1890 ac ym 1904 gwnaed gwelliannau i'r system trwy harneisio pwer o ddau lyn uwchben y chwarel. Maent yn dal i gael eu defnyddio, ac yn achlysurol byddant yn bwydo'r grid cenedlaethol � phwer.