Mwngloddiau Aur Dolau Cothi

Daeareg a Mwneiddiad

Mae�r safle hwn yn haeddiannol enwog, ac yn hollol unigryw yn ddaearegol, ac am y rheswm hwnnw mae�n Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig.

Tynnodd y Rhufeiniaid (ac, yn �l ymchwil ddiweddar, eu rhagflaenwyr) haen uchaf y dyddodiad aur mawr hwn ymaith, lle yr oedd wedi hindreulio fwyaf. Defnyddient ffosydd i gario dwr am filltiroedd a golchi ymaith y graig wastraff a chasglu�r aur a oedd, oherwydd ei ddwysedd mawr, yn cael ei adael ar �l. Tybiwn mai dyna a ddigwyddai oherwydd mae�r mwyn nad yw wedi ei hindreulio mor anodd ei drin, hyd yn oed heddiw, oherwydd bod yr aur ar ffurf gronynnau m�n iawn wedi eu cloi o fewn crisialau sylffid mewn cwarts gwyn caled. Ond ger yr wyneb, byddai�r sylffidau wedi hindreulio�n bur helaeth, ac yn dadelfennu yn ocsidau a chlai, ac felly�n rhyddhau�r aur gan ei gwneud yn bosibl cael ato. Gallwch weld y mwneiddiad nad yw wedi ei hindreulio mewn gwahanol rannau o�r mwynglawdd sydd bellach ar agor i�r cyhoedd.

Mae�r mwyn yn gymysgedd o si�l a chwarts o lwyd tywyll i ddu, ac mae sylffidau i�w cael yn y ddau. Pyrit (sylffid haearn) ac arsenopyrit (sylffid arsenig haearn) yw�r prif rai, gydag ychydig o fwynau copr, plwm a sinc sydd i�w cael fel rheol ar hyd holltau (fel yr Wyth�en Blwm). Oherwydd eu bod yn torri�r mwneiddiad sy�n dwyn aur, rhaid eu bod wedi eu ffurfio�n ddiweddarach. Mae pyrit yn digwydd fel gwasgariadau m�n-ronynnog, bandiau enfawr a haenau o grisialau ciwbig yn y si�l ac fel masau bras-ronynnog mewn cwarts. Fel rheol mae arsenopyrit yn ffurfio crisialau perffaith, ariannaidd ar ffurf rhombohedron mewn si�l a chwarts, weithiau yn glystyrau mawr, solet. Mae�r rhan fwyaf o�r aur yn gysylltiedig ag arsenopyrit, er bod ychydig i�w gael yn rhydd mewn cwarts, lle nad yw fel rheol yn weladwy i�r llygad noeth. Gall yr aur sy�n gysylltiedig �r arsenopyrit fod � gronynnau m�n iawn, cyn lleied ag ychydig ficronau o faint, a cheir gronynnau ar wah�n ohono o fewn y gronynnau arsenopyrit. Nid yw�r dulliau arferol o wahanu aur o�r fath oddi wrth y gwastraff trwy ddefnyddio byrddau ysgwyd a dwr yn gweithio�n dda. Dychmygwch falu cilo o byrit yn bowdr, ychwanegu dau neu dri o ronynnau aur 0.25mm ac yna geisio eu gwahanu eto mewn padell aur! Anodd iawn. Felly roedd rhaid i�r dynion a oedd yn gofalu am y mwynglawdd yn y 19eg a�r 20fed ganrif chwilio am amryfal ddulliau eraill, fel cyfuno�r aur o�r sylffid powdr ag arian byw (mercwri), neu ei doddi � syanid. Yn y diwedd doedd neb ym Mhrydain am drin mwyn Dolau Cothi, ac fe�i hanfonwyd i Antwerp i gael yr aur ohono. Pan ddisgynnodd cymylau rhyfel ar Ewrop ddiwedd y 1930au caeodd y llwybr hwnnw - a�r mwynglawdd hefyd yn ei sgil.

Mae daeareg y safle yn bur gymhleth, a dyna pam y mae�n gystal maes hyfforddi i�n daearegwyr ifanc. Yn fras, mae�r ardal a fwneiddiwyd yn anticlein tua�r Gogledd-Ddwyrain - plygiant ar i fyny - ac yn ei ganol mae creigiau gwaddod Ordofigaidd, a chreigiau gwaddod Silwraidd iau ar hyd yr ochrau o�i gylch. Dyddodwyd y creigiau gwaddod yn yr hen f�r y cyfeiriwn ato fel y Basn Cymreig, a ddilewyd ar ddiwedd y cyfnod Silwraidd gan symudiadau daear a barodd godi a phlygu. Yn �l y damcaniaethau cyfredol (a bu llawer o�r rheiny), dyddodwyd yr aur, y pyrit, yr arsenopyrit, y cwarts, y carbonadau a�r mwynau eraill (gan gynnwys y silicad cooceite prin sy�n cynnwys lithiwm) o hylifau a dreiddiodd i mewn i�r plygiant wrth iddo ddatblygu, gan greu gwythiennau cwarts mawr gwastad a elwir yn wythiennau cyfrwy wedi eu cysylltu � gwythiennau-blaen tenau, serth. Ond ceir damcaniaethau eraill hefyd - a rhyw ddydd efallai y bydd un ohonynt yn cael ei derbyn. Mewn dyddodion cymhleth eu daeareg fel Dolau Cothi, mae damcaniaethau ynghylch y ffordd y digwyddodd y mwneiddiad yn aml yn cael eu hailddiffinio sawl gwaith trwy flynyddoedd o ymchwilio amyneddgar - dyna wyddoniaeth ichi!

Ers blynyddoedd lawer, mae myfyrwyr MSc o Gaerdydd wedi helpu i ddrilio twll turio ac archwilio a chofnodi�r craidd a gafwyd ohono, fel rhan o�u gwaith cwrs. Mae�r drilio wedi dangos bod mwneiddiad tebyg i�r hyn a welir yn y mwynglawdd yn digwydd mewn ardaloedd i�r gogledd-ddwyrain i ardal y mwynglawdd. Ymhen amser felly, byddwn yn dod i ddeall y dyddodion hynod gymhleth hyn o fwynau yn well ac yn well.