Arian - Plwm - Sinc

Yn y gorffennol bu cloddio arian yn rhan bwysig o economi Cymru, yn arbennig yn y 1600au, pan oedd y bathdy yn Aberystwyth yn cynhyrchu darnau arian o fwyn lleol. Cynhyrchwyd sawl miliwn owns o arian yng Nghymru dros y pedwar can mlynedd diwethaf. Ond mae arian yn digwydd mewn ffordd wahanol iawn i aur.

Yn wahanol i aur, nid yw arian i�w gael yng Nghymru fel metel crai ac eithrio mewn meintiau o ddiddordeb academaidd, er i lawer iawn o arian crai gael ei gloddio mewn mannau eraill yn y byd. Yng Nghymru, mae arian i�w gael yn gysylltiedig � mwynau plwm, ac fe�i cynhyrchwyd fel sgil-gynnyrch cloddio am blwm, yn y cam mwyndoddi. Felly pan feddyliwch fod y mwynau plwm nodweddiadol o Gymru yn cynnwys 5-10 owns o arian ym mhob tunnell, a phan feddyliwch wedyn sawl tunnell o fwynau plwm a gloddiwyd - bron hanner miliwn yng Nghanolbarth Cymru yn unig - cewch syniad o faint o arian sydd wedi ei gynhyrchu! Oherwydd y cysylltiad hwn, a�r ffaith fod mwynau sinc yn gysylltiedig � mwynau plwm, gellir trin y tri metel fel un pwnc. Mae nifer o ardaloedd yng Nghymru lle bu cloddio am arian-plwm-sinc. Mae mwyngloddiau yn ardal Caerffili-Llantrisant yn Ne Cymru. Ymhellach i�r gogledd mae prif faes mwyn Canolbarth Cymru; Llywernog yw�r unig fwynglawdd arian sy�n agored i ymwelwyr yng Nghymru gyfan. I�r gogledd ac i�r dwyrain mae mwyngloddiau Llangynog ac i�r gorllewin o Langynog rydym yn �l yn llain aur Dolgellau a gynhyrchodd beth mwynau arian-plwm-sinc. Ymhellach i�r gogledd eto mae maes mwyn pwysig Llanrwst ac i�r dwyrain o hwn yng Nghlwyd roedd maes mwyn Helygain-Mwynglawdd yn gynhyrchwr o bwys. Yna ceir ardaloedd unigol ond diddorol fel mwyngloddiau Llanengan ar Benrhyn Llyn a mwyngloddiau Llanfyrnach a Llaneilfyw yn sir Benfro.

Mae un peth yn gyffredin i�r holl feysydd mwyn hyn: roeddent yn cynhyrchu metelau o wythiennau o fwynau. Ond mae gwahanol fathau o wythiennau a digwyddant mewn creigiau o wahanol oed. Mae�r ffordd y digwydd yr arian yn wahanol hefyd o ardal i ardal ac o�r naill fath o wyth�en i�r llall. Gall arian ddigwydd mewn dwy ffordd mewn galena, y sylffid plwm: naill ai mewn �toddiant�, fel un o gyfansoddion cemegol y galena, neu fel gronynnau o fwynau sy�n cynnwys arian o fewn y galena. Yn Helygain-Mwynglawdd, Llanrwst a De Cymru, digwydd yn y ffordd gyntaf o�r rhain. Ond mewn ardaloedd eraill, rhannau o Ganolbarth Cymru, er enghraifft, yr ail ffordd sy�n bwysig. Yn y Canolbarth, ceir cysylltiad pwysig ac un sy�n digwydd yn aml yn fydeang, sef mwyn a elwir yn detrahedrit yn y galena. Mae tetrahedrit yn fwyn a geir ledled y byd; sylffid o gopr ac antimoni yw, ond gall gynnwys amrywiaeth mawr o fetelau eraill - ac arian yn eu plith. Yn y Canolbarth mae tetrahedrit yn cynnwys hyd at 20% o arian, ac felly mae�n hawdd gweld pam roedd rhai o�r mwynau metel mor gyfoethog yma, o gymharu ag ardaloedd eraill yng Nghymru.

Dim ond o ganol y 19g. ymlaen y daeth mwyngloddio sinc yn bwysig, a hynny wedi i dechnoleg ddatblygu digon i fwyndoddi�r mwyn sinc styfnig, sffalerit, yn effeithlon, a phan oedd defnyddio�r metel sinc yn ehangu. Wedi hynny, dechreuwyd ailweithio hen gloddfeydd tanddaearol, lle roedd sffalerit wedi ei adael yn ei le, a thomenni rwbel, lle roedd wedi ei daflu ymaith. O hynny ymlaen hyd y 1920au, pan ddechreuodd y diwydiant ddirwyn i ben, bu�r mwyngloddiau�n cynhyrchu�r tri metel.

Mae�r gwythiennau y ceir y tri metel ynddynt, ynghyd � chopr weithiau, yn ffawtiau ac ysigiadau mwneiddiedig sy�n torri trwy�r creigiau y maent i�w cael ynddynt. Gall ffawtiau gyrraedd cronfeydd o hylif yn ddwfn yng nghramen y Ddaear: fel y bydd hylifoedd o�r fath yn codi i fyny�r ffawtiau maent yn y diwedd yn mynd yn ansefydlog ac yn colli�r gallu i gario metelau a sylweddau eraill sydd wedi toddi ynddynt. Yna bydd yr elfennau toddedig yn gwaddodi yn grisialau fel mwynau.

Mae gwythiennau�r Canolbarth, ynghyd �r rhai a geir yn Llanrwst, Llangynog, sir Benfro a Llyn, wedi eu cynnwys o fewn creigiau gwaddod (folcanig weithiau) y cyfnod Palaeosoig Isaf (Ordofigaidd a Silwraidd yn bennaf), a blygwyd yn ystod yr Orogenesis Caledonaidd. Credir i�r gwythiennau ymffurfio ar �l y plygu, mewn cyfnod maith o amser o�r Defonaidd trwy�r Carbonifferaidd i�r Permaidd.

Creigiau calchfaen yn bennaf, o�r cyfnod Carbonifferaidd i�r Jwrasig, sy�n cynnwys gwythiennau Helygain-Mwynglawdd a De Cymru. Yn Aberogwr, ar arfordir y De, mae�r dystiolaeth i hylifau mwneiddio gyrraedd yr wyneb yn y cyfnod Jwrasig Isaf yn dra amlwg ar ran o�r arfordir sy�n Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig.

<< Cysylltiadau