Aur

Efallai mai aur yw metel enwocaf Cymru, a dyma�r unig un y mae pobl yn dal i chwilio amdano o ddifrif heddiw. Ni wyr neb pryd y darganfuwyd y darn cyntaf o aur Cymru. Yn Nolau Cothi, yn rhan ddeheuol y Canolbarth, gwyddom fod gan y Rhufeiniaid fwyngloddiau helaeth, ond hyd yn oed yno mae ymchwil yn awgrymu mai meddiannu mwynglawdd llawer hyn a wnaethant. Yn y Gogledd, bu mwyngloddio aur yn yr ardal a elwir yn Llain Aur Dolgellau. Yn 1843 y cofnodwyd y darganfyddiad cyntaf, ond mae cryn dystiolaeth amgylchiadol i awgrymu bod pobl yn gwybod bod aur yno flynyddoedd lawer cyn hynny.

Yn swyddogol, mae Llain Aur Dolgellau wedi cynhyrchu tua 4 tunnell o aur hyd yma, y rhan fwyaf ohono ddiwedd y 19g. a dechrau�r ugeinfed ganrif. Ni chawn fyth wybod faint o aur a gloddiwyd gan y Rhufeiniaid yn Nolau Cothi ond rhaid ei fod yn gryn dipyn a barnu oddi wrth helaethrwydd y gweithfeydd.

Mewn gwirionedd, mae aur i�w gael trwy rannau helaeth o Gymru, ond ac eithrio yn y ddwy ardal hyn mae cyn lleied ohono fel mai diddordeb academaidd, yn hytrach nag economaidd, sydd ynddo. Er enghraifft, cafwyd olion aur ym mwynau arian-plwm y Canolbarth - ond dim ond olion!

Mae�r ddwy brif ardal aur yn hollol wahanol yn ddaearegol. Yn Nolau Cothi mae anticlin - plyg i fyny - yn y creigiau lleol, sef sialau llwyd tywyll y cyfnod Silwraidd Isaf. Mae gwythiennau cwarts yn frith trwy�r sialau plyg, yn amrywio o ran trwch o filimetrau i fetrau, ac yn gorwedd ar bob math o ongl, o wastad i fertigol. Mae�r sialau a�r gwythiennau cwarts yn llawn o�r mwynau sylffid cyffredin, pyrit ac arsenopyrit. Ond yma, mae�r ddau fwyn hyn yn cynnwys aur - yn ronynnau m�n oddi mewn iddynt.

Gall mwynau metel o�r fath fod yn anodd iawn eu trin, a phan oedd y mwynglawdd yn cael ei weithio ddiwethaf yn y 1930au, roedd rhaid mynd �r sylffidau dwys i Antwerp i dynnu�r aur ohonynt. Doedd neb ym Mhrydain am gyffwrdd ynddynt! Dyfalu yr ydym, ond pan oedd y Rhufeiniaid yn gweithio � mwynau tebyg, byddent yn nes i�r wyneb, ac felly wedi eu hindreulio, proses a fyddai wedi pydru'r sylffidau a�u troi�n glai, gan ryddhau�r aur fel bod modd ei dynnu allan trwy ei olchi mewn padell. Y dehongliad ynghylch y dyddodyn yn Nolau Cothi yw mai �Gwyth�en gyfrwy� ydyw lle mae hylifau mwneiddio wedi casglu o fewn plyg wrth iddo ffurfio, gan ddyddodi gwythiennau mawr gwastad wedi eu cysylltu � rhai llai, serth. Ond mae�n lle cymhleth yn ddaearegol ac mae�n bosibl y caiff y �model metelogenig� hwn ei ailystyried yn y dyfodol.

Yn wahanol i Ddolau Cothi, mae�r dyddodion aur yn Nolgellau yn cynnwys aur cwrs iawn a gweladwy y gellir ei dynnu allan trwy godi�r mwyn metel � llaw a�i falu a�i olchi. Mae aur yn ardal Dolgellau i�w gael yn y gwythiennau cwarts rhubanog sydd fel rheol yn plymio�n serth ac sy�n rhedeg o�r dwyrain i�r gorllewin. Mae�r gwythiennau�n cynnwys mwynau eraill fel sylffidau haearn, copr, plwm a sinc ac at hynny mae cyddwysiadau lleol o delwridau bismwth. Mae mwynau sy�n cynnwys telwriwm mewn gwirionedd yn cyd-ddigwydd yn aml ag aur ledled y byd, ac nid yw ardal Dolgellau yn eithriad.

Mae�r gwythiennau yn Llain Aur Dolgellau yn llawer hyn na rhai Dolau Cothi. Sylweddolwyd yn ddiweddar iddynt gael eu hanffurfio yn ystod y symudiadau daear ar ddiwedd y cyfnod Silwraidd a elwir yn Orogenesis Caledonaidd. Mae ymchwil fodern wedi arwain pobl i gredu iddynt gael eu ffurfio yn gynnar yn y Cyfnod Ordofigaidd. Bryd hynny, roedd cylch folcanig mawr yn tynnu tua�i derfyn. Roedd llosgfynydd mawr wedi magu yn yr ardal a elwir yn awr yn fynydd Rhobell Fawr, ac roedd magm�u tanddaearol dwfn wedi eu chwistrellu�n llenni i mewn i�r creigiau gwaddod Cambriaidd. Oerodd y magm�u hyn i ffurfio creigiau y bydd mwyngloddwyr aur Cymru yn awr yn eu galw�n �Wyrddfeini�. Roedd hi�n bur boeth dan yr wyneb a�r holl ddigwyddiadau hyn ar waith ac oherwydd y gwres gallai hylifau gylchdroi, gan adweithio �r creigiau yr oeddent yn mynd trwyddynt, a thoddai aur a metelau eraill ynddynt. Yng nghamau olaf y cylch folcanig, bu codiad ac achosodd y tensiynau a ddatblygodd o fewn y creigiau holltau. Llifodd yr hylifau i mewn i�r rhain, gan ddyddodi eu baich gwerthfawr o fetelau, sef aur a mwyn-wythiennau eraill yr ardal.

Dim ond mewn mannau o fewn gwythiennau�r Llain Aur y ceir digon o aur iddi fod yn economaidd ei gloddio, ac yno ffurfia �bocedi�. Efallai mai dim ond ychydig dunelli o fwyn metel fydd yn y pocedi hynny ond byddant yn cynnwys sawl owns o aur. Nid gwaith hawdd yw lleoli pocedi o�r fath, a dyna pam y mae mwyngloddio aur Cymru yn weithgarwch heriol a dryslyd, ac mae gofyn i�r mwyngloddiwr fod yn dipyn o ddaearegwr, ac fel arall! Heddiw, diwydiant cartref yw mwyngloddio Aur Cymru, a phobl leol sy�n ei redeg, a defnyddir yr aur i gynhyrchu gemwaith.

<< Cysylltiadau