Glo

Olion mawn a gywasgwyd nes bod dim braidd ar �l ond carbon yw glo. Mae angen amodau arbennig i ddigon o fawn grynhoi fel y gallu gynhyrchu glo sylweddol. Yr amod cyntaf yw bod rhaid cynhyrchu llawer iawn o ddeunydd planhigion, ac fel rheol mae hynny�n golygu planhigion sy�n tyfu�n gyflym ac yn ddwys iawn. Yn ail, rhaid i�r gyfradd o bydredd ym meinwe�r planhigion wedi iddynt farw fod yn fychan iawn. Gall amrywiaeth o gynefinoedd greu�r ddau amod hyn ond mae gwern-goedwigoedd y trofannau yn gynhyrchwyr mawn heb eu hail.

Yn ystod y Cyfnod Carbonifferaidd, 300 miliwn o flynyddoedd yn �l, roedd Cymru�n agos iawn i�r cyhydedd. Roedd y rhan fwyaf o dir bryd hynny yn rhan o un uwchgyfandir o�r enw Pangea. Roedd Cymru yn rhan o ardal enfawr o wlyptiroedd yn ymestyn o�r hyn a elwir yn awr yn Appalachiaid, ar draws arfordir Canada a gogledd Ewrop, i Wlad Pwyl (a elwir yn Rhagdir Farisgaidd). Roedd yn gynefin delfrydol i grwp o blanhigion mawr a elwir yn gnwpfwsoglau mawr a oedd wedi ymaddasu�n rhagorol i fyw mewn priddoedd isel-faeth, dwrlawn. Ni allai planhigion eraill oroesi yn yr amodau gwrthnysig hyn. Tyfent yn eithriadol gyflym; amcangyfrifwyd y gallai eu boncyffion 1-2m o led dyfu sawl metr o hyd y flwyddyn. Wedi iddynt farw, roedd yr ishaenau dwrlawn asidaidd yn arafu dadfeiliad y planhigion. Ac felly roedd yr amodau bron yn berffaith ar gyfer creu�r dyddodion mawn trwchus sydd bellach wedi eu cadw ar ffurf haenau glo trwchus meysydd glo Cymru. Cyfeirir yn aml at y fforestydd fel Fforestydd Glo.

Nid planhigion sy�n creu had fel y rhan fwyaf o blanhigion mawr sy�n tyfu heddiw oedd y rhain, ond planhigion a atgynhyrchai trwy gyfrwng sborau. Ond ar yr wyneb edrychent yn debyg iawn i goed a thyfent hyd at 40 metr o uchder. Ond yn wahanol i wir goeden, ychydig iawn o bren oedd yn y boncyff. Yn wir, roedd llawer iawn o�r boncyff yn feinwe meddal o�r enw periderm, a ganiat�i i�r planhigion dyfu�n llawer cyflymach na choed prennaidd. Tyfai llawer iawn o�r cnwpfwsoglau hyn mewn ffordd debyg i lawer o blanhigion llai, llysieuol heddiw: tyfent yn blanhigion aeddfed, atgynhyrchent, ac yna byddent yn marw. Mae�r rhan fwyaf o goed modern yn atgynhyrchu am flynyddoedd lawer ar �l aeddfedu. Dyna pam y mae llawer o balaeontolegwyr yn galw�r planhigion darfodedig hyn yn llysiau enfawr yn hytrach na choed.

Mae cnwpfwsoglau i�w cael heddiw, ond bellach planhigion bach llysieuol ydynt i gyd, ddim mwy nag ychydig gentimetrau o uchder. Mae eu henw cyffredin yn dangos sut y maent yn edrych ar yr wyneb fel gwir fwsoglau (mae�r �cnwp� yn cyfeirio at ffurf y conau sy�n dwyn y sborau y mae�r rhan fwyaf yn eu cynhyrchu). Ond nhw oedd un o�r grwpiau pwysicaf o blanhigion mawr a dyfai yn y Fforestydd Glo.

Tyfai planhigion eraill hefyd yn y Fforestydd Glo, ond yn bennaf yn yr ardaloedd llai dwrlawn, fel ar lannau uwch afonydd a lifai trwy�r gwernydd. Yma byddai coed-redyn yn tyfu, a edrychai�n debyg iawn i�r coed-redyn hynny sy�n byw mewn llefydd fel Seland Newydd heddiw (er eu bod yn perthyn i deuluoedd o redyn gwahanol i rai heddiw). Roedd rhai planhigion had hefyd a berthynai i nifer o grwpiau sydd bellach yn ddarfodedig, fel y cordaitiaid (perthnasau pell i gonwydd heddiw) a�r medwlosaliaid neu�r had-redyn (perthnasau pell i�r cycadiaid).

Roedd llynnoedd a phyllau yn y gwernydd lle na thyfai unrhyw blanhigion ar wah�n i alg�u. O gwmpas y llynnoedd hyn tyfai dryslwyni o blanhigion tebyg i goed o�r enw calamitiau, a gyrhaeddai uchder o ddeg metr neu ragor. Eu perthnasau yn y cyfnod modern yw�r marchrawn, sy�n dal i dyfu�n doreithiog, bron trwy�r byd i gyd. Ond eto, fel y cnwpfwsoglau, maent yn llawer llai.

Fel yn achos y goedwig law drofannol heddiw, planhigion o faint coed oedd yn tra-arglwyddiaethu ar y llystyfiant. Mae�n anodd i blanhigion llai gystadlu am olau � chewri�r goedwig, a rhaid iddynt addasu strategaethau eraill i oroesi. Yn fforestydd trofannol heddiw, lianas yw llawer o blanhigion nad ydynt yn goed, sy�n gallu tyfu i fyny boncyffion y coed i gyrraedd y goleuni; neu maent yn ardyfwyr neu�n epiffytau sydd wedi ymaddasu i fyw yng nghorun y goeden. Mae gennym dystiolaeth i fodolaeth lianas ac epiffytau yn y Fforestydd Glo, er nad oeddent mor doreithiog nac amrywiol �r rhai a geir yn y fforestydd modern.

Y sffenoffyliaid yw�r unig blanhigion daear llysieuol yn y Fforestydd Glo. Planhigion sgrialog oedd y rhain a oedd yn �l pob tebyg yn gallu tyfu�n gyflym iawn i orchuddio ardaloedd yn y goedwig a fyddai�n wag, efallai oherwydd cwymp coeden. Mae�r sffenoffyliaid yn dipyn o ddirgelwch. Roedd ganddynt ddail yn gylchoedd o amgylch y coesyn, yn debyg i�r marchrawn, a chredai gwyddonwyr ar un adeg eu bod yn perthyn o bell i�r grwp hwnnw. Ond mae�r conau atgynhyrchu a�r dail yn hollol wahanol, ac felly mae�n debyg eu bod yn cynrychioli grwp o blanhigion sy�n gwbl ddarfodedig ac nad oes unrhyw berthnasau agos iddynt yn fyw heddiw.

Mae�r dystiolaeth ddaearegol i�r Fforestydd Glo i�w chael heddiw yn y meysydd glo, y mae dau ohonynt yng Nghymru. Mae Maes Glo�r Gogledd yng ngogledd-ddwyrain y wlad ac, mewn gwirionedd, estyniad i�r gorllewin yw o Faes Glo Sir Gaerhirfryn. Mae Maes Glo�r De yn llawer mwy ac yn ymestyn i�r gorllewin o fan yn agos i�r ffin � Lloegr hyd arfordir pellaf sir Benfro. Rhwng y ddau faes glo hyn mae ardal a elwir yn Massif Cymru-Brabant, a oedd yn ystod y cyfnod Carbonifferaidd Hwyr yn ardal ychydig yn sychach lle na allai�r Coedwigoedd Glo ddatblygu.

Mae�r dystiolaeth ddaearegol i�r Fforestydd Glo yng Nghymru wedi ei diogelu yn yr Haenau Glo. Mae�r creigiau hyn yn cynnwys haenau o si�l a thywodfaen llwyd yn bennaf, a rhyngddynt haenau llawer teneuach o lo. Y si�l a�r tywodfaen yw�r gwaddod a oedd wedi crynhoi yn yr afonydd a�r llynnoedd yn y gwernydd, a�r glo yw�r gwelyau mawn cywasgedig. Mae pwysau�r gwaddod wedi cywasgu cryn dipyn ar y mawn; amcangyfrifir heddiw mai dim ond chweched ran o�u trwch gwreiddiol pan oeddent yn fawn yw�r haenau glo a geir yng Nghymru. Ac felly, er nad felly yr ymddengys bellach, dylid sylweddoli bod yr Haenau Glo nodweddiadol yn cynrychioli haenau hynod drwchus o fawn, a rhyngddynt haenau cymharol denau o waddod.

Yn y gorffennol, oherwydd eu bod mor bwysig fel ffynhonnell tanwydd yr oedd diddordeb yn yr Haenau Glo. Rodd deall daeareg y dyddodion hyn yn helpu glowyr i gloddio am lo mewn ffyrdd mwy economaidd. Ond yn ddiweddar bu daearegwyr yn edrych o�r newydd ar y dyddodion hyn. Er eu bod wedi eu ffurfio gynifer o filiynau o flynyddoedd yn �l, maent yn cynrychioli amser sy�n debyg i heddiw mewn llawer ffordd. Dyma�r unig amser arall yn y gorffennol daearegol pan oedd i� pegynol helaeth ynghyd � fforestydd trofannol enfawr. Ac felly, gall deall y digwyddiadau a fu yn y cyfnod Carbonifferaidd ein helpu i ddeall yr effeithiau sy�n achosi newid mewn hinsawdd heddiw.

<< Cysylltiadau