Mwngloddiau Aur Dolau Cothi

Hanes ac Archaeoleg

Wrth ichi fynd i mewn i Fwngloddiau Dolau Cothi, mae pant mawr o’ch blaen â chreigiau coediog hyd ei ochrau, sef Pwll Ogofâu. Dyma safle gwaith brig Rhufeinig enfawr a gloddiwyd er mwyn tynnu aur o’r creigiau braenedig a lenwai’r pant. Mae tystiolaeth y gall peth o’r gwaith brig yn Nolau Cothi fod wedi digwydd cyn gynhared â’r 6ed ganrif CC. Mae’n bosibl mai dyna pam y daeth y Rhufeiniaid i Gymru. Dechreuasant o ddifrif ar y mwyngloddio yma yn OC 75 a dod â miloedd o gaethweision yma i dynnu’r aur allan ar gyfer y Bathdy Ymerodrol yn Lyon.

Am gannoedd o flynyddoedd bu’r gloddfa yn segur ond mae tystiolaeth o weithgarwch mwyngloddio cyn y 19eg ganrif ar hyd y llethrau a wynebai’r gogledd-orllewin am tua 500 metr y naill ochr a’r llall i Bwll Ogofâu. Mae nifer o byllau a gweithiau brig, a rhai ohonynt yn ymestyn dan y ddaear. Uwch lefel Pwll Ogofâu mae dau agoriad mawr, a elwir yn Agoriadau Rhufeinig Uchaf ac Isaf, ond er gwaethaf eu henwau, yr unig beth a wyddom amdanynt yw eu bod yn dod o gyfnod cyn y 19eg ganrif. Yn niwedd y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed ganrif helaethwyd rhai o’r gweithiau hyn a thorri agoriadau eraill o danynt. Yr un pryd, suddwyd siafft i ganol Pwll Ogofâu i weithio islaw’r gwaith brig. Yn olaf, yn y 1930au, suddwyd y siafft ymhellach i tua 140 metr a chloddiwyd pum lefel islaw Pwll Ogofâu. Dyma’r cyfnod modern mwyaf cynhyrchiol o thynnwyd 16,862 tunnell o fwyn a oedd yn werth £11,106 ar y pryd. Ym 1938 daeth y gwaith i ben oherwydd ei bod yn anodd cael yr aur allan o’r mwyn.

Ar wahân i ddau dwnnel unigryw sy’n mynd i mewn i un o’r pyllau agored (y lefelau uchaf ac isaf Rhufeinig), mae’r ardaloedd dan y ddaear sydd ar agor i’r cyhoedd yn llawer diweddarach, ac yn dyddio o waith yn y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed ganrif, pan fu’r mwynglawdd yn gweithio ar adegau dan yr enw Roman Deep. Suddwyd y gweithiau hyn, gan ddefnyddio driliau a ffrwydron, gannoedd o droedfeddi islaw iard y mwynglawdd, gan ddilyn y mwyn ar led ac i lawr.

Adeiladau ac adeiladwaith y daethpwyd â nhw yma yn niwedd y 1980au pan gaewyd mwynglawdd Olwyn Goch ger Helygain yn y Gogledd sydd heddiw fwyaf amlwg yn y rhan ganolog hon o’r mwynglawdd. Ni ddefnyddiwyd y rhain erioed i weithio’r mwynglawdd hwn. Mae mynediad i’r gweithfeydd dan y ddaear yn amodol ar brydles y Goron gan mai’r Goron sydd â’r hawl i’r mwynau. Cyn 1999, Prifysgol Cymru, Caerdydd oedd yn dal y brydles ac roedd staff mwyngloddio’r coleg yn defnyddio rhan o’r safle fel canolfan hyfforddiant maes.